Achter-straatjes: een typisch Bosch verschijnsel

door Ed Hupkens

Het steegje Achter het Fortuintje verbindt de Vughterstraat met de Parklaan, het heeft vijf karakteristieke luchtbogen.

In 's-Hertogenbosch komen straatnamen voor die met 'Achter' beginnen. Vroeger waren deze straatjes vaak smalle ontsluitingen naar achterliggende erven, waar eenkamerwoningen (cameren) stonden en/of bedrijven gevestigd waren. Deze steegjes geven de oorspronkelijke verkaveling aan van de percelen in middeleeuws Den Bosch. Vaak begon de naam van zo'n straatje met 'Achter'. Onze stad heeft tientallen van deze typisch Bossche Achter-straatjes gekend, een groot aantal is in de loop der geschiedenis verdwenen. Soms veranderde een straat simpelweg van naam. Naast het Heilige Geesthuis, waar nu de Openbare Bibliotheek gevestigd is, stond ooit het Predikherenklooster. Tussen beide complexen liep een steegje met de naam Achter de Prekers. Vanaf 1641 werd een begin gemaakt met het slopen van de kloostergebouwen. Tevens kwam op de plek van Achter de Prekers de 2e Nieuwstraat tot stand, die oorspronkelijk doorliep tot aan de Noordwal. Op 18 december 1890 werd die naam weer veranderd in Sint Josephstraat, in verband met de komst van de redemptoristen en de bouw van de Sint Josephkerk.
Een ander voorbeeld van een naamsverandering van een Achter-straatje is Achter de Brueren, deze liep achter het Minderbroedersklooster. In 1611 was de naam Koffermekersstraat, in de tweede helft van de 17e eeuw werd die gewijzigd in de Snellestraat. Deze laatste naam verwijst naar een woonhuis met de huisnaam De Drie Snellekens, gelegen Snellestraat 32. Een snel is een drinkbeker.
De huidige Scheidingstraat heeft in het verre verleden ook Achter den Gapert en Achter de Zwarte Hond geheten. Het grote hoekhuis Scheidingstraat/Hooge Steenweg werd opgesplitst: in 1571 was het rechtergedeelte een brouwerij met de naam De Gapert. In 1610 kreeg het linkergedeelte de naam De Zwarte Hond. Vandaar de straatnamen.
Sommige Achter-straatjes zijn gesloopt, meestal tijdens de renovatie van een volkswijk, zoals De Pijp, Diepstraatwijk, Beurzekiet. Een voorbeeld hiervan is Achter de Raam, ooit gelegen in De Pijp. De straatnaam verwijst naar de vroegere wolnijverheid. Het herinnert aan de houten stellages of ramen, waarin de pas gevolde of geverfde wollen lappen gespannen werden. Een ander voorbeeld van een gesloopt Achter-straatje is Achter den Steenoven. Het was een van de vele zijsteegjes aan de Brede Haven. De straatnaam verwijst naar een hoekhuis dat De Steenoven heette, nu staat er een appartementencomplex.
Ook het laatmiddeleeuwse steegje Achter de Vergulde Ploeg is verdwenen. Het was genoemd naar het hoekhuis De Ploeg aan de Hinthamerstraat 49-51. Het steegje vormde een vluchtroute voor de katholieke schuilkerk die tussen de Hinthamerstraat en de Kerkstraat heeft gestaan. Tot begin van de 20e eeuw vormde het voormalige straatje een verbinding met het nog steeds bestaande steegje Achter den Engelschen Pispot. Dit laatste straatje heeft in de loop der eeuwen verschillende andere namen gehad, waaronder Achter de Tromp (vernoemd naar het hoekhuis De Tromp) en Achter de Gouden Rijder (genoemd naar het hoekhuis de Gouden Rijder). De nog steeds bestaande In den Boerenmouw is een zijstraat van de Hinthamerstraat, tussen de huisnummers 74 en 76. In vroegere tijden heette de straat Achter den Boerenmouw, deze naam was een verwijzing naar een hoekhuis dat een boerenmouw als uithangteken droeg.
Achter de Roskam was een verbindingssteegje tussen de inmiddels gesloopte Diepstraat en Windmolenbergstraat. Stijfselpot, Krengelgang en Uilenspiegel waren de welluidende namen van de andere, verdwenen dwarssteegjes. Op die plek werd het voormalige bejaardenhuis Antoniegaarde gebouwd (1956-2000), in 2002 vervangen door een modern seniorencomplex.
Heel wat Achter-straatjes zijn verdwenen, doordat ze in de loop van de tijd werden opgenomen in de bebouwing (bij renovatie of verbouwing van huizen en winkelpanden). Het woonhuis Orthenstraat 59 heeft een mooie halsgevel uit de 18e eeuw. Boven de poort staat de huisnaam: In de Witte Pluym. Bij een renovatie van het pand in 2001 werd het toen nog bestaande steegje 'Achter de Pluim' gedicht en bij de woning getrokken. Daarbij werd de trap in de hal weggehaald. Het steegje, achter de poort naast de voordeur, is nog wel herkenbaar.
De straatnaam Achter de Vergulde Klok wordt door de gemeente niet meer vermeld. Het fysieke steegje bestaat nog steeds, maar is opgenomen in de bebouwing van Vughterstraat 224 en 226. Het straatje was vernoemd naar branderij De Klok die in het pand De Vergulde Klok op de hoek, Vughterstraat 226, was gevestigd. Het liep vroeger door tot aan de Parklaan, op die plek hebben zeven cameren gestaan.

073 Magazine maart 2015 | 16

Achter-straatjes: een typisch Bosch verschijnsel

Op deze pagina

Zie ook